Vào lúc 16:00 ngày 2/5/2019 vừa qua. Bộ công thương chính thức công bố tăng giá xăng dầu bán lẻ áp dụng trên toàn quốc. Tất cả diễn ra chỉ sau 10 ngày khi thông cáo về việc EVN tăng giá điện khiến người tiêu dùng chao đảo.

Mặc dù Việt Nam là nước xuất khẩu dầu thô vậy tại sao lại có chuyện giá điện và xăng tăng? Tôi sẽ không đề cập đến những vấn đề chính trị trong nước ở bài này. Ta hãy cũng nhìn một chút ra thị trường thế giới và vĩ mô.

Tại sao giá xăng/ dầu/ điện liên quan đến nhau?

Đơn giản vì muốn chế tạo ra xăng hay sản xuất ra điện ta cần đến dầu thô. Dầu thô được hình thành khi số lượng lớn sinh vật chết, thường là động vật phù du và tảo, được chôn dưới đá trầm tích và chịu nhiệt độ lẫn áp suất cao.

Dầu thô là nguyên liệu không thể tái tạo và có trữ lượng giới hạn. Ước tính trữ lượng dầu thô thế giới trong khoảng tầm 1.148 tỉ thùng (barrel) đến 1.260 tỉ thùng.

Iran muốn đẩy giá dầu lên $150/ barrel – một lần nữa?

Nếu ai có theo dõi giá dầu thế giới sẽ thấy. Chỉ trong vòng quý I năm tài chính 2019 giá dầu thô đã tăng từ hơn $40/ barrel lên hơn $70/ barrel. Tỉ suất tăng hơn 75%.

Nguyên nhân trực tiếp dẫn đến tình trạng trên là do biện pháp thắt chặt trừng phạt của Mỹ đối với Iran và Venezuela. Cùng lúc đó là thỏa thuận giảm lượng khai thác dầu thô của OPEC bất chấp sự phản đối của tổng thống Donald Trump.

Hai nguyên nhân trên trực tiếp đẩy lượng cung dầu thô của thế giới giảm mạnh. Đi kèm đó là lượng cầu của thị trường không hề giảm so với những dự báo kinh tế đầu năm. Tất cả mọi người bước vào năm 2019 với một tinh thần ảm đạm vì chiến tranh thương mại Mỹ – Trung. Các nhà phân tích tin rằng kinh tế thế giới sẽ đi xuống và nhu cầu sử dụng dầu cho sản xuất sẽ giảm. Sự thật đã chứng minh ngược lại, dẫn đến thiếu hụt nguồn cung dầu thô.

Lệnh cấm đối với Iran

Nói về lệnh cấm vận đối với Iran, điều này liên quan đến cá nhân tổng thống Trump và tư tưởng của Đảng Cộng Hòa. Ngay từ trước cả cuộc bầu cử của mình, Trump đã bày tỏ thái độ không “hợp cạ” với Iran giống như người tiền nhiệm của ông (Bush) đối với Iraq vậy.

Và ngay sau khi lên nắm quyền, Trump xóa bỏ tầm nhìn của Obama về một Iran phi hạt nhân. Theo chính quyền mới, Mỹ rút khỏi thỏa thuận phi hạt nhân với Iran và áp dụng lệnh trừng phạt với quốc gia này năm 2015.

Với việc rút lại thỏa thuận và cấm vận dầu của Iran, mọi thứ có vẻ tương tự 2008 – thời điểm mà Iran đẩy giá dầu lên $160/ barrel. Điều này dẫn đến chi phí sản xuất tăng cao gây đóng cửa một loạt nhà máy. Cùng với bong bóng nhà đất, cặp đôi này tạo nên cuộc đại suy thoái 2008 như chúng ta đã biết. Vòng lặp của định mệnh nhỉ.

Ảnh hưởng từ chính trị

Như những người tiền nhiệm Cộng Hòa của mình, Trump rất gần gũi với Ả Rập Saudi – kẻ thù truyền kiếp của Iran. Cho những bạn không biết, hai quốc gia này xung đột đã hơn 1000 năm vì tôn giáo. Ả Rập Saudi “đứng đầu” người hồi giáo dòng Sunni và Iran là “thủ lĩnh” của người hồi giáo dòng Shia.

Đây cũng là lý do Ả Rập Saudi tấn công Yemen với Mỹ hậu thuẫn và Iran đứng sau Yemen. Sau khi nhận được hợp đồng 100 tỉ Đô La vũ khí từ Ả Rập Saudi, chính quyền Trump ngay lập tức cáo buộc Iran đầu tư cho khủng bố. Bất chấp 15 trên 19 tên không tặc vụ khủng bố ngày 11/9 là người Ả Rập Saudi.

Át chủ bài của Iran

Dù bị cấm vận bởi Mỹ và các đồng minh phương Tây, Iran vẫn có con át chủ bài của mình – eo biển Hormuz.

Eo biển Hormuz nằm giữa Iran và Oman, là tuyến vận tải chính và duy nhất từ Vịnh Ba Tư ra biển lớn. Tuyến giao thông huyết mạch vận chuyển hơn 90% lượng dầu từ các nước Ả Rập Saudi, Oman, Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất, Iran, Kuiwait, Qatar ra thế giới. Nói cách khác, một nữa lượng dầu cung cấp cho thế giới đi qua eo biển này mỗi ngày.

Nếu Iran đóng cửa eo biển trong 1 tháng, giá dầu leo thang vượt mức $150/ barrel là điều chắc chắn.

Lịch sử lặp lại

Những gì chúng ta đang thấy là sự lặp lại của bức tranh 2008. Vào lúc đó, kinh tế đang phát triễn tốt với sự tăng trưởng của thị trường nhà đất. Nước Mỹ có một tổng thống Cộng Hòa thân với Ả Rập Saudi. OPEC cắt giảm sản lượng dầu thô của mình. Đi cùng với đó là sự leo thang cẳng thẳng với Iran.

Việc kinh tế toàn cầu sụp đổ được xác định do sự quản lý yếu kém của ngân hàng. Nhưng sự thật nó được kích hoạt bởi việc hàng loạt công ty đóng cửa do giá dầu tăng cao kỉ lục dẫn đến chi phí sản xuất quá cao.

Vào lúc này, hơn ai hết, tổng thống Trump muốn tay đổi chế độ của Iran. Thực tế nếu có một cuộc đảo chính ở Iran, giá dầu sẽ thậm chí còn tăng cao hơn do giới đầu cơ đẩy giá. Và ai mà biết được cuộc đảo chính sẽ kéo dài bao lâu và có thành công hay không?

Những trường hợp nào có thể xảy ra?

Mặc dù nắm giữ con bài chiến lược eo biển Hormuz. Tuy nhiên nếu Iran “thật sự” đóng cửa eo biển. Mỹ và các đồng minh có thể xiết chặt cấm vận và lúc này, không chỉ dầu mà tất cả các nguồn cung khác vào Iran sẽ bị cắt đứt. Nghe có vẻ Iran sẽ bị cô lập như Triều Tiên và chẵng thể trụ được lâu nhỉ.

Trên thực tế, Mỹ và các nước Châu Âu không phải là những quốc gia duy nhất cần dầu. Trung Quốc và Ấn Độ là một trong hai quốc gia nhập khẩu dầu số lượng lớn nhất từ Iran. Và hai quốc gia này cũng là hai nước xuất khẩu hàng tiêu dùng lớn nhất thế giới nên việc cung hàng hóa có vẻ không đáng lo ngại với Iran. Gió lúc này lại thổi chiều bất lợi cho Trump và những người bạn rồi.

Vậy tình huống xấu nhất nào có thể xảy ra nếu cả hai bên đều không chịu nhượng bộ?

Mỹ và các đồng minh sẽ vây hãm Hormuz và buộc Iran mở cửa bằng vũ lực sau đó thay đổi chính quyền Iran. Iran chắc chắn không phải miếng bánh mềm để mọi người tranh nhau xâu xé nên sẽ đáp trả mạnh mẽ.

Nga và Trung Quốc chắc chắn sẽ không để yên cho Trump giành lấy eo biển nắm giữ hơn một nữa lượng dầu thế giới một cách dễ dàng. Ấn Độ và Thổ Nhĩ Kì là hai khách hàng dầu mỏ lớn nhất của Iran cũng sẽ không từ bỏ nhà cung cấp của mình. Các nước OPEC sẽ tham gia với Mỹ để con đường vận chuyển dầu của mình được mở lại.

Ả Rập Saudi và các nước theo hồi giáo dòng Sunni sẽ rất vui vẻ góp phần để nhổ “cái gai bự” dòng Shia này. Điều sẽ cuốn các nước theo hồi giáo Shia khác tham chiến bảo vệ Iran. Và chúng ta có thể có một cuộc chiến dầu mỏ..một lần nữa.

Tháng 11 này, lệnh cấm vận hoàn toàn Iran sẽ được áp dụng. Và cho dù tính huống nào xảy ra đi chăng nữa, việc này sẽ đẩy giá dầu lên cao vượt trần. Điều có thể dẫn đến khủng hoảng dầu mõ và tạo tiền đề cho suy thoái kinh tế.

Ai sẽ hưởng lợi từ việc giá dầu tăng cao?

Đầu tiên phải kể đến Nga và Ả Rập Saudi, hai nước xuất khẩu dầu lớn nhất thế giới. Với khả năng tăng năng suất khai thác nhằm đáp ứng nhu cầu thị trường, các nước OPEC sẽ là những người đầu tiên hưởng lợi.

Kế đến là Iran, hưởng lợi ít hơn vì lệnh cấm vận. Quốc gia này đang là nhà cung cấp dầu mỏ lớn nhất của Trung Quốc và đứng thứ ba trong danh sách nhập khẩu dầu của Ấn Độ. Ngoài ra, tiếp giáp lãnh thổ với Iran là Thổ Nhĩ Kì cũng là một khách hàng lớn của quốc gia này.

Tiếp theo là Mỹ. Mặc dù không đáng kể nhưng gần đây sản lượng dầu mõ của Mỹ tăng trưởng rất tốt. Sự bùng nổ dầu mỏ sẽ trở lại với Texas khi giá dầu chạm nóc.

Và cuối cùng là các nhà sản xuất năng lượng tái tạo (điện mặt trời, thủy điện, phong điện,…). Những năm gần đây chi phí cho năng lượng “sạch” đã giảm đi đáng kể đi kèm với đó là tính hiệu quả tăng cao và thân thiện với môi trường. Đây cũng là giải pháp năng lượng mới khi trữ lượng dầu thô cạn kiệt – điều chắc chắn sẽ xảy ra. Mẫu xe điện Tesla 3s sau khi giới thiệu đã bán chạy vượt mặt BMW series 3 cùng phân khúc. Chẵng trách sao bác Vượng nhà ta đi đầu tư xe điện Vinfast nhỉ!

Nhìn chung, khủng hoảng không phải hoàn toàn là một điều xấu nếu bạn biết nắm bắt nó. Lịch sử thường cho thấy một sự lặp lại chính xác đến đáng kinh ngạc.

Khủng hoảng sẽ tạo ra ý tưởng, làm cho người giàu giàu hơn hoặc chuyển tài sản họ vào tay người khác.

Reference:

https://www.nytimes.com/2019/04/05/us/politics/trump-sanctions-venezuela-cuba.html

https://bnews.vn/-con-bai-dau-mo-cua-donald-trump-trong-cuoc-chien-thuong-mai-my-trung/91907.html

https://infonet.vn/5-cuoc-chien-dau-mo-khoc-liet-nhat-lich-su-post189035.info

https://nationalinterest.org/blog/korea-watch/north-korea-return-fire-and-fury-isnt-worth-risks-56197

http://www.oil-price.net/en/articles/iran-tensions-150-dollar-oil-price.php

https://www.cnbc.com/2018/12/07/opec-meeting-saudi-arabia-and-russia-look-to-impose-production-cuts.html

Lâu nay, chúng ta nói về kinh tế số như thể đó là một thực thể riêng biệt, hay là một phân ngành của nền kinh tế nói chung. Nhưng nếu nhìn vào thực tế, kinh tế số là một giai đoạn phát triển tự nhiên, đi cùng với tiến bộ công nghệ.

Cách đây hơn 10 năm, cảnh tượng dễ thấy trước các máy ATM cuối tháng là hàng dài người xếp hàng chờ rút tiền. Thời đó, việc trả lương qua tài khoản ngân hàng mới được phổ cập. Phần lớn người lao động thấy phiền toái khi nhận lương qua thẻ, vì phải mất thêm công đoạn trước khi tiền về ví. Ngày nay, các nhân viên văn phòng sẽ chuyển một phần tiền đó vào ví điện tử, hoặc trực tiếp dùng dịch vụ ngân hàng Internet để tiện mua sắm. Hóa đơn điện, nước, thẻ cào điện thoại, hay trả nợ… đều có thể thực hiện chỉ bằng một cú nhấp tay. Đó chỉ là một mảng nhỏ trong hệ sinh thái mới được tạo ra bởi công nghệ số.

Một giai đoạn phát triển tự nhiên

Lâu nay, chúng ta nói về kinh tế số như thể đó là một thực thể riêng biệt, hay là một phân ngành của nền kinh tế nói chung. Nhưng nếu nhìn vào thực tế, kinh tế số là một giai đoạn phát triển tự nhiên, đi cùng với tiến bộ công nghệ. Sự ra đời của động cơ hơi nước, và sau đó là động cơ diesel đã chuyển đổi hoàn toàn mô hình sản xuất nhỏ lẻ, tự cung tự cấp thành nền kinh tế hàng hóa trên quy mô lớn. Cả thế giới đồng thời trở thành thị trường và công xưởng khổng lồ. Khi điện được phát minh ở Mỹ, đời sống kinh tế – xã hội của loài người biến chuyển nhanh chóng: các bạn hãy thử tưởng tượng cuộc sống ở Hà Nội hay TPHCM sẽ ra sao nếu bị cúp điện trong ba ngày.

Cuộc “Cách mạng Số” – hiểu đơn giản là quá trình chuyển đổi phương thức xây dựng, lưu trữ, xử lý, và lưu chuyển dữ liệu dựa trên nền tảng số nhị phân (0 và 1) – cũng đem lại những tác động tương tự. Kết tinh thành công nhất của cuộc cách mạng này – Internet – làm xóa nhòa không gian thực và không gian ảo, không chỉ trong đời sống cá nhân mà còn cả trong nền kinh tế.

Điều thú vị của hệ sinh thái Internet là luôn có chỗ cho người mới nhờ sự tiện lợi, chi phí đầu vào thấp. Ảnh: Thành Hoa.

Tính theo giá trị vốn hóa thị trường, 7/10 công ty lớn nhất thế giới (có vốn hóa trên 300 tỉ đô la Mỹ) thuộc về các doanh nghiệp Internet, nổi bật là các công ty thương mại điện tử (Amazon, Tencent, Alibaba), tập đoàn công nghệ (Microsoft, Alphabet), điện thoại thông minh (Apple), hay mạng xã hội (Facebook). Trong đó, Amazon và Apple đã có lúc vượt mức vốn hóa thị trường 1.000 tỉ đô la Mỹ. So sánh đơn giản thì giá trị của Amazon gấp bốn lần tổng sản phẩm quốc nội của Việt Nam trong một năm.

Những con số lớn lao trên có thể không mấy có giá trị, ý nghĩa với nhiều người. Ai cũng có xu hướng thổi phồng số liệu để chứng tỏ thứ mình cho là quan trọng. Nhưng với nhân viên văn phòng, cư dân thành phố, những thiếu niên thế hệ cuối 9X hay đầu 2000, sức thu hút của công nghệ số không nằm ở con số, mà là cách chúng thay đổi họ một cách tự nhiên.

Nó đến tự nhiên tới mức người ta không còn để ý mức độ phụ thuộc của mình vào chúng. Một nhân viên cổ cồn trắng đặt cơm qua ứng dụng, nhận hàng bằng Grab Food hay Go Food, thanh toán qua ví điện tử, và viết review trên trang Facebook cá nhân để nhận mã giảm giá. Người này sẽ sử dụng dịch vụ gọi xe công nghệ để về nhà, học cách nấu ăn qua YouTube, tranh thủ bán hàng trực tuyến qua Shopee, xem phim trên Netflix, tán gẫu với bạn qua các ứng dụng nhắn tin, rồi nghe nhạc trên Spotify trước khi đi ngủ.

Hiện tại, hơn một nửa dân số nước ta có tiếp cận với Internet, và 84% có điện thoại thông minh. Hàng tuần, thời gian lên mạng của người Việt là 24,7 giờ, chỉ đứng sau Singapore ở khu vực Đông Nam Á, theo hãng khảo sát thị trường Nielsen.

Hàng tuần, thời gian lên mạng của người Việt là 24,7 giờ, chỉ đứng sau Singapore ở khu vực Đông Nam Á, theo hãng khảo sát thị trường Nielsen.

…và cạnh tranh

Có lẽ không có bằng chứng nào cụ thể hơn cho sự trỗi dậy của kinh tế số bằng việc xem xét cách chúng ta mở hầu bao: theo thông tin từ Công ty cổ phần Thanh toán quốc gia Việt Nam (NAPAS), trong năm 2017, số lượng giao dịch trực tuyến thẻ nội địa tăng khoảng 50% so với 2016, với giá trị giao dịch tăng tới 75%. Chỉ trong vòng hai năm, từ 2016-2018, quy mô thị trường thương mại điện tử Việt Nam tăng gấp đôi, đạt 8 tỉ đô la Mỹ năm 2018, theo báo cáo mới nhất của Google và Temasek về nền kinh tế Internet ở Đông Nam Á. Tổng giá trị giao dịch trực tuyến (GMV) ở Việt Nam đạt mức 4% GDP, cao nhất ở Đông Nam Á, được thúc đẩy bởi thương mại điện tử, đạt 3 tỉ đô la Mỹ về GMV trong năm 2018.

Nhưng cũng giống như làn sóng tăng trưởng công nghiệp dựa vào FDI, thương mại điện tử tiếp tục là sân chơi không dành cho doanh nghiệp Việt. Ba “ông lớn” là Lazada, Tiki và Shopee lần lượt thuộc sở hữu hoặc chiếm phần lớn vốn bởi các doanh nghiệp thương mại điện tử Trung Quốc là Alibaba, JD.com và Tencent. Những sản phẩm “thuần Việt” hơn như Adayroi.com hay Sendo chật vật trong việc giành miếng bánh béo bở của thị trường.

Tuy nhiên, điều thú vị của hệ sinh thái Internet là luôn có chỗ cho người mới. Sự tiện lợi, chi phí đầu vào thấp, khả năng học hỏi nhanh, cùng với những tưởng thưởng xứng đáng cho sáng tạo, không gian mạng dần trở thành vườn ươm cho những đầu óc Việt tài năng nhất. Nguyễn Hà Đông có lẽ là cái tên đầu tiên đại diện cho thế hệ đó, với trò chơi Flappy Bird làm mưa làm gió vào năm 2013. Về sau, sáng tạo không chỉ gói gọn trong các trò chơi điện tử, mà mở rộng ra mọi ngóc ngách của nền kinh tế số.

Xu hướng dịch chuyển sang khu vực kinh tế tự do

Những tác động về mặt kinh tế tất yếu sẽ kéo theo nhiều hệ quả khác.

Xu hướng dịch chuyển sang khu vực kinh tế tự do (gig economy) đang hiện rõ, khi Internet tạo ra nhiều ngành kinh doanh mới. Điều này không chỉ thể hiện ở số tài xế Grab hay Go Viet, mà còn đến từ những kỹ sư lập trình tạo lập ứng dụng và bán lên các “kho hàng” của các hệ điều hành, hay nhân viên văn phòng lập các trang bán hàng trực tuyến trên Facebook và Instagram. Chưa có số liệu thống kê cụ thể, nhưng về mặt quan sát, có thể thấy chúng ta đang tiến đến một thị trường lao động năng động, nhiều cơ hội, nhưng cũng sẽ bấp bênh và rủi ro hơn.

Chỉ trong vòng hai năm, từ 2016-2018, quy mô thị trường thương mại điện tử Việt Nam tăng gấp đôi, đạt 8 tỉ đô la Mỹ năm 2018.

Các cộng đồng xã hội cũng có những đặc tính khác biệt so với trước. Người đọc dễ tin tưởng vào các KOLs (key opinion leader – người dẫn dắt dư luận) trên mạng trong bối cảnh báo chí đang đối diện với nhiều vấn đề khi tự thích nghi với môi trường mới. Cư dân đô thị gắn kết với nhau qua mạng xã hội để thảo luận và chia sẻ thông tin với nhau, vai trò của loa phường lùi dần.

Đi kèm với những nét tích cực, không gian số cũng mang đến các nguy cơ mới cần được điều chỉnh. Ngoài những vấn đề chính trị – xã hội như nạn tin giả, có thể thấy hệ thống pháp luật hiện hành không bắt kịp với thay đổi trong những mối quan hệ kinh tế mới.

Câu chuyện kiện tụng kéo dài giữa Vinasun và Grab, rồi vấn đề “thí điểm” dịch vụ gọi xe công nghệ là một ví dụ điển hình. Đây đương nhiên là khó khăn chung của tất cả các quốc gia, nhưng sự thận trọng quá mức cùng với cách tiếp cận bảo thủ sẽ có tác động tiêu cực đến tiềm năng phát triển của nền kinh tế số. Đầu năm 2019 này, Luật An ninh mạng có hiệu lực là một trong những cố gắng nhằm kiểm soát tốt hơn không gian Internet. Tuy thế, các quy định của luật và văn bản hướng dẫn bị nhiều chuyên gia và doanh nghiệp cho là sẽ làm hạn chế môi trường kinh doanh trên mạng.

Năm 2019, bởi vậy, sẽ là thời điểm rất quan trọng cho nền kinh tế số ở Việt Nam, khi sự bùng nổ của công nghệ mới đối diện với chiếc vòng kim cô siết chặt từ quản lý nhà nước.

Nguyễn Khắc Giang